ულამაზესი ლაგოდეხი: ლაგოდეხის ისტორიული ძეგლები და ღირსშესანიშნაობები

თელა-მთის მთავარანგელოზთა ეკლესია

ლაგოდეხის სახელმწიფო ნაკრძალში, მთაზე, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა თელა-მთას უწოდებს შემორჩენილია მიქელ და გაბრიელ მთავარანგელოზთა სახელზე აგებული ეკლესიის ფრაგმენტები. ყველაზე კარგად გამოიყურება ჩრდილო-აღმოსავლეთის კედელი, მცირე ეკვდერი ორნაწილიანი სათავსოთი და ჩრდილოეთის კედლის ერთი მხარე.

საშენ მასალად გამოყენებულია ადგილობრივი მუქი ფერის რიყის ქვა. შიგადაშიგ ჩანს აგურის კვალიც.

ინტერიერში ნალესობა შემორჩენილი არ არის, თუმცა ფერადოვნებით ივარაუდება, რომ კედლები მოხატული უნდა ყოფილიყო.

ძეგლი ისეა დაზიანებული, რომ ნაგებობის ტიპი არ იკითხება.

გართულებულია აგების თარიღის დადგენაც, თუმცა ზოგიერთი მკვლევარი მას შუა საუკუნეებით ათარიღებს.

ეკლესიიდან ოდნავ მოშორებით შემორჩენილია აკლდამის ტიპის საძვალეს ნანგრევები, ხოლო კიდევ უფრო მოშორებით მცირე ეკლესიის ფრაგმენტი, რომლის მიხედვითაც ნაგებობის ტიპის განსაზღვრა თუ დათარიღება შეუძლებელია.

როგორც ჩანს, შუა საუკუნეებში თელა-მთაზე მნიშვნელოვანი სამონასტრო კომპლექსი ფუნქციონირებდა.

თელა-მთა მდებარეობს კახეთში, ისტორიულ გაღმა მხარში*, ლაგოდეხის ნაკრძალის ტერიტორიაზე, ლაგოდეხიდან 17 კილომეტრის დაშორებით.

კაბალის ციხე-გალავანი

სოფელ კაბალში შემორჩენილია საფორტიფიკაციო ნაგებობა, თითქმის კვადრატული, დაახლოებით 25/25 მეტრზე გაღშემოწერილობის ციხე-გალავნის ნანგრევები.

საფორტიფიკაციო ნაგებობათა ცნობილი მკვლევარის პ. ზაქარაიას მიხედვით ასეთი გალავნების მშენებლობა ქართლსა და კახეთში დაწყებულა მე-18 საუკუნის 30-იანი წლებიდან.

გალავნები განკუთვნილი იყო მტრის თავდასხმის შემთხვევაში ერთი ან რამდენიმე სოფლის დასახიზნავად. ასეთ შემთხვევაში სიმაგრეთა აგება მიუვალ ადგილებზე გაუმართლებელი იქნებოდა. ამიტომ გალავნები ვაკე ადგილზე იდგმებოდა. ამ ტიპის ნაგებობებს სწორკუთხა გეგმა ჰქონდა. კვადრატს მიახლოებული გეგმის მქონე სიმაგრეების კუთხეში იდგა ცილინდრული კოშკები. მთის წვერებზე წამომდგარი ციხეებიდან განსხვავებით, მათ განიერი და მაღალი ალაყაფის კარებიც ჰქონდათ, რათა სოფლის მოსახლეობას მოძრავი ქონება შემოეხიზნა, მეორე მხრივ კი მტრის წინააღმდეგ მარჯვე გამოხდომის მოსაწყობად.

ამჟამად კაბალის ციხე-გალავანი მხოლოდ ფუნდამენტის დონეზე იკითხება, თუმცა ალაგ-ალაგ შემორჩენილია კედლების 3-მეტრიანი სიმაღლის ფრაგმენტები, რომლებიც რიყის ქვითა და კირის ხსნარით არის ნაგები.
.

ლაკუასტი

ისტორიული ლაკუასტი პირველად დამოწმებულია მე-8 საუკუნეში, როცა ერისთავმა არჩილმა აქ ციხესიმაგრე ააგო

ციხის შემორჩენილი ნანგრევი საშუალებას არ გვაძლევს მიმოვიხილოთ ან დავათარიღოთ იგი.
ლაკუასტის ციხე მდებარეობს ლაგოდეხში, ყაზარმის მიმდებარე ტერიტორიაზე
მაწიმი

მაჭის ციხე-დარბაზის ნანგრევებში, თითქმის ცენტრში, შემორჩენილია მცირე ზომის დარბაზული ეკლესია, რომელიც ნაგებია მასიური ქვების, მცირე ნატეხებისა და კირ-ხსნარის ხშირი გამოყენებით. კედლები ამოყვანილია სადად, ჩუქურთმებისა და ორნამენტების გარეშე.

ეკლესიას ორი შესასვლელი აქვს - ჩრდილოეთისა და სამხრეთის, სარკმელი სამი-ერთი აღმოსავლეთით და ორი სამხრეთით.

აბსიდი ვრცელია და მასიური, კამარა სწორი ნახევარწრიული ფორმისაა. ასევე კარგი მოყვანილობისაა აბსიდის რკალი კონქიანად. აბსიდის კედელში გამოყვანილია ორი მცირე ნიშა. შესასვლელების თავზე ჩანს ნახევარწრიული ტიმპანის კვალი.

ამჟამად ძეგლი სახურავის გარეშეა დარჩენილი და კედლებში რამდენიმე ბზარი და ნაპრალია გაჩენილი, მაგრამ მაინც მყარად დგას და მისი გადარჩენა დიდ სირთულეს არ წარმოადგენს.

ეკლესიის აგების თარიღი არ იკითხება, მაგამ მკვლევარ კ.მელითაურის მიხედვით იგი აშენებული უნდა იყოს არაუგვიანეს მე-9 საუკუნისა.
მაწიმის ეკლესია მდებარეობს კახეთში, ისტორიულ გაღმა მხარში, ლაგოდეხის ნაკრძალის ტერიტორიაზე, ლაგოდეხიდან 8 კილომეტრის დაშორებით.

მაჭის ციხე-დარბაზი (თოღა)

მაჭი, როგორც კახეთ-ჰერეთის სამეფოს საერისთაოს ცენტრი საისტორიო წყაროებში მე-8 საუკუნის ბოლოდან მოიხსენიება.
ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების შემდეგ მაჭის შესახებ ცნობები აღარსად მოიპოვება.

მე-15 საუკუნის ბოლოს კახეთის მეფე ლევანი აუქმებს საერისთაოებს და აწესებს ახალ ტერიტორიულ ერთეულებს - სამოურავოებს. ახალი ერთეულების სისტემაში მაჭი არ ფიგურირებს, იგი ქრება ადმინისტრაციული ნომენკლატურიდან. თვით სახელიც ამოვარდნილია ხმარებიდან და იგი უკვე მოხსენებულია როგორც თოღა.

ციხე-დარბაზი აგებულია მაღალ და ფლატენაპირებიან ხერთვისზე, რომელიც შექმნილია მაჭის წყლითა და მისი მარჯვენა შენაკადის თორღვას ხევით. ტოპონიმი ,,თორღვას ხევი'', იგივე ,,თოღას ხევი'' ზუსტად მიუთითებს ციხე-დარბაზის ადგილმდებარეობას.

ამჟამად მაჭის ციხე-დარბაზიდან მხოლოდ ფრაგმენტებია შემორჩენილი, რომლის მიხედვითაც ჩანს, რომ კედელ-ბურჯებით შემოზღუდული ყოფილა დაახლოებით 3 ჰა ( სიგრძე- 230 -240მ; სიგანე – 100-130მ.)
ამ ვრცელი კომპლექსიდან ამჟამად მეტ-ნაკლებად კარგად იკითხება დარბაზი, ეკლესია, დილეგი, ჭა, სათვალთვალო კოშკისა და გალავნის ფრაგმენტები.

პროფესორი ლ.ჭილაშვილი, რომელიც სპეციალურად იკვლევდა ძეგლს, მაჭის ციხეს მე-10- მე-11 საუკუნეებით ათარიღებს.

მონასტერი ,,დიდთა ძალითა ლაგოდეხი''

ლაგოდეხიდან 2 კილომეტრის დაშორებით, სახელმწიფო ნაკრძალის ტერიტორიაზე, ქოჩალოს მთის დავაკებულ ადგილზე შემორჩენილია მე-9 საუკუნის სამნავიანი ბაზილიკის ფრაგმენტები. დღემდე მოღწეულია შუა ნავის ჩრდილო კედელი ჩრდილოეთის ნავითურთ, დასავლეთისა და სამხრეთის კედელთა ნაწილები, აგრეთვე სამხრეთ-აღმოსავლეთის მცირე ეკლესიის მინაშენის ნანგრევები.

სრული კონსტრუქციის წაკითხვა მხოლოდ სავარაუდოდ არის შესაძლებელი. ნავების დაყოფა ხდება ოთხწახნაგოვანი მასიური ბურჯებით, გასასვლელი თაღები ნახევარწრიულია და სრულყოფილი, აბსიდი ღრმა და ნალისებრია, კონქი ვიწრო და მაღალი მოყვანილობისაა, თუმცა კამარა აღარ ადგას.

სამშენებლო მასალად გამოყენებულია ადგილობრივი მუქი ფერის ნატეხი ქვა. წყობა კარგი და მოხერხებულია. შემორჩენილი ფრაგმენტის მიხედვით სხვა მასალის კვალი არ ჩანს.
.

ქალ-ქვა

თქმულების მიხედვით, ერთმა ქალმა ხარება დღეს არ იუქმა და მდინარეში თეთრეულის რეცხვა წამოიწყო.

თურმე ხარების მადლმა ურჯუკი ქალი ადგილზე გააქვავა.

ეს სწორედ ის ქალ-ქვაა, რომელსაც ოდესღაც ნამდვილად ქალის ფორმა ჰქონია, მაგრამ ჟამთასვლას, წვიმებსა და ქარებს გამოუშაშრავთ, ხაზები წაუშლიათ, კონტურები მოუგლუვებიათ, ერთი სიტყვით, იერ-სახე შეუცვლიათ.

ამჟამად ქვას ფორმები დაკარგული აქვს, მაგრამ ადგილობრივი მოსახლეობა მას მაინც ქალ-ქვას ეძახის.

ბუნების ეს უცნაური ქმნილება დგას ლაგოდეხის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, სოფელ ლელიანის მიდამოებში, ლაგოდეხიდან 30 კილომეტრის დაშორებით.

ყაზანის ღვთისმშობელი

ლაგოდეხის გარეუბანში დგას მე-19 საუკუნის დიდი, მოცულობითი ფორმის ბაზილიკა დიდი კარიბჭითა და სამრეკლოთი, შვერილი მრავალწახნაგა აბსიდით და სამი ნავით.

ცენტრალური ნავი გვერდითა ნავებთან შედარებით უფრო ფართეა და მათგან მსხვილი მასიური ბურჯებით არის გამოყოფილი. საგულისხმოა დაბალი აბსიდიც. იგი კანკელით არის გამოყოფილი საერთო სივრციდან.
ეკლესია აგურით არის აშენებული და მშენებლობას აშკარად ატყვია ბერძნულ-სლავური სტილი.

ლაგოდეხი მდებარეობს კახეთში, ისტორიულ გაღმა მხარში, თბილისიდან ლაგოდეხამდე 165 კილომეტრია.
.

ცოდნის კარის წმინდა გიორგი

სოფელ ცოდნის კარში ფუნდამენტის დონეზე შემორჩენილია წმინდა გიორგის სახელზე ნაკურთხი ეკლესიის ფრაგმენტი, რომელიც რიყის ქვითაა ამოყვანილი.

შიდა სივრცე და გარე პერიმეტრი არ იკითხება. აქედან გამომდინარე, გაურკვეველია როგორც ნაგებობის ტიპი, ასევე მისი აგების თარიღიც.
ეკლესია მოქმედია.
სოფელი ცოდნის კარი მდებარეობს კახეთში, ისტორიულ გაღმა მხარში, ლაგოდეხის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, ლაგოდეხიდან 13 კილომეტრის დაშორებით.

წმინდა თეოდორე ტირონის ეკლესია

ლელიანში, სოფლის სასაფლაოზე, შემორჩენილია მე-11-მე-12 საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი-წმინდა თეოდორე ტირონის ეკლესია.
შენობა თავდაპირველად რიყის ქვით ნაგები სამეკლესიანი ბაზილიკა ყოფილა.

მე16-მე-17 საუკუნეებში საფუძვლიანი გადაკეთების დროს მას შუა თაღის ადგილას კარვისებური სახურავით დასრულებული აგურის რვამალიანი სამრეკლო დააშენეს, რამაც დაარღვია ნაგებობის თავდაპირველი გეგმა. ამჟამად მთავარი ნავი ერთიანი, მთლიანი და დამოუკიდებელი სივრცეა ორი შესასვლელით, ღრმა და ვრცელი კამარით, მაღალი და ღრმა საკურთხევლით.
გარეშემოსასვლელი ადრე თაღოვანი უნდა ყოფილიყო, დღეს იგი გადაკეთებულია.
ორივე მინაშენი აღმოსავლეთ აბსიდით არის დასრულებული, თუმცა ორივე მაინც დამოუკიდებელი სივრცეებია.

ეკლესიას შესასვლელი დასავლეთის მხრიდან აქვს.
ძეგლი ახალი აღდგენილია.
სოფელი ლელიანი მდებარეობს კახეთში, ისტორიულ გაღმა მხარში, ლაგოდეხის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, ლაგოდეხიდან 30 კილომეტრის დაშორებით.
.

წმინდა სამების ეკლესია

სოფელ ფონაში შემორჩენილია საშუალო ზომის დარბაზული ეკლესია წმინდა სამება, რომელიც რიგი მეცნიერების აზრით მე-11 საუკუნით თარიღდება.

დასავლეთიდან ეკლესიაზე მიშენებულია დიდი, ორსართულიანი სამრეკლო.

საშენ მასალად გამოყენებულია აგური, რიყის ქვა და შირიმის მოზრდილი კვადრები. ეკლესიას ორი შესასვლელი აქვს, დასავლეთისა და სამხრეთის, აგრეთვე აბსიდი სამნაწილიანი სამრეკლოთი და სადიაკვნეთი.

ეკლესია რესტავრირებულია, დარჩენილია მხოლოდ სამრეკლოს შეკეთება.

ძეგლი საკუთარი სახსრებით აღადგინა ცნობილმა კინო-რეჟისორმა გოგი ლევაშოვ-თუმანიშვილმა.
სოფელი ფონა მდებარეობს კახეთში, ისტორიულ გაღმა მხარში, ლაგოდეხის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, ლაგოდეხიდან 18 კილომეტრის დაშორებით.
.

ჭრელი საყდარი

სოფელ ონანაურში შემორჩენილია მე-11-მე-12 საუკუნეებში რიყის ქვით ნაგები მცირე დარბაზული ეკლესია, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა ,,ჭრელ საყდარს'' უწოდებს.

გადმოცემის მიხედვით, დასავლეთის ფასადზე გამოსახული ყოფილა წმინდა ევსტათე პლაკიდის ნადირობის სცენა. ამჟამად აქ მხოლოდ მცირე ფრაგმენტია შემორჩენილი და ფრესკა არ იკითხება.
ძეგლს სამხრეთიდან მიდგმული აქვს ახალი, საკმაოდ მდარე სახის მოზრდილი ნაგებობა, რომელიც ჩრდილავს ძველ ეკლესიას.
ამჟამად ეკლესია რესტავრირებული და მოქმედია.

ხოშატიანის ღვთისმშობელი

სოფელ არეშფერანიდან 3,5 კილომეტრის დაშორებით, სასაფლაოზე დგას მცირე ზომის დარბაზული ეკლესია, რომელიც სავარაუდოდ მე-11- მე-13 საუკუნეებში უნდა იყოს აშენებული.
ადგილობრივი ლეგენდის მიხედვით, ეკლესიაში დაკრძალული ყოფილა მითოლოგიური გმირი ,,ხოშატი'', სახელწოდებაც აქედან მომდინარეობს.

ეკლესია ნაგებია რიყის ქვითა და აგურით, ხოლო დასავლეთიდან მიდგმული სამრეკლო მთლიანად აგურითაა ამოყვანილი, რაც გვაფიქრებინებს, რომ იგი მოგვიანებით არის მიშენებული.
ინტერიერში შემორჩენილია კედლის მხატვრობის ფრაგმენტები, მაგრამ მნიშვნელოვანი დაზიანების გამო მათი გარკვევა გაძნელებულია.
.